1 Mayıs İşçi Bayramı, işçi ve emekçilerce tüm dünyada kutlanan birlik, dayanışma ve haksızlıklarla savaşım günü olarak kabul görmektedir. Birçok ülkede resmi tatil olarak ilan edilmiştir. Ülkemizde ilk kez 1923’te resmen kutlanmış, Nisan 2008’de Emek ve Dayanışma Günü olarak kutlanması benimsenmiştir. 22 Nisan 2009’da TBMM’den geçen yasa ile 1 Mayıs günü resmi tatil sayılmıştır.
İlk olarak 1856’da Avustralya Melbourne’de taş ve inşaat işçileri, 8 saatlik iş günü için kentin üniversitesinden Parlamento Evi’ne dek yürürler. 1 Mayıs 1886’da ABD İşçi Sendikaları Konfederasyonu önderliğinde işçiler, günde 12 saat, haftada 6 gün olan çalışma düzenine karşı, günde 8 saatlik çalışma istemiyle iş bırakırlar. Her eyalet ve kentte, siyah ve beyaz işçiler birlikte gösteriler yaparlar.
Ara Güler, Taşlıtarla’da Akü Fabrikasında Çalışan Kadınlar, 1959
Gösteriler, 1 Mayıs’ın ardından da coşkuyla sürdürülür ve 4 Mayıs 1886’da kanlı Haymarket Olayı yaşanır. Ağır baskılarla gösteriler engellenir. 1889’da toplanan 2. Enternasyonal’de bir Fransız işçi temsilcisinin önerisiyle, 1 Mayıs’ın bütün dünyada birlik, savaşım ve dayanışma günü olarak kutlanmasına karar verilir. Böylelikle 1890’da 2. açık hava gösterileri yapılır.
Ara Güler, Yağ İskelesinde Yükleme, 1957
Ülkemizde 1 Mayıs’ların tarihi İkinci Meşrutiyet’e (1908) kadar uzanır. İlki 1 Mayıs 1909’da Üsküp’te kutlanırken, 1910’da diğer Rumeli şehirlerinde de kutlanmaya başlar. İstanbul’da ise ilk 1 Mayıs’ın 1912’de kutlandığı belirtilmektedir. Bu gösterilerde, seçme seçilme hakkının herkese tanınmasından grev yasasına, emeğin haklarını koruyacak kanunların çıkartılmasına kadar pek çok konudaki talepler dile getirilir.
1913 yılında İttihat Terakki iktidarının sıkıyönetim ilanı ve ardından gelen Birinci Dünya Savaşı nedeniyle 1920 yılına kadar işçi eylemine ve Mayıs gösterisine rastlanmaz. 1 Mayıs 1920’de bu kez işçiler, işgal altındaki İstanbul’da 1 Mayıs’ı kutlamama kararı aldılar. İstanbul’da yayınlanan İkdam Gazetesi, 1 Mayıs 1920 tarihli sayısında amele sınıfının ülkedeki olağanüstü durumu göz önüne alarak işi bırakmayacağı belirtir. 1921 yılında işgal kuvvetlerinin yasaklama girişimlerine rağmen kitlesel 1 Mayıs gösterileri yapılır. Tramvay, vapur ve Haliç tersanesi işçileri iş bırakarak 1 Mayıs’ı kutlarlar. 1922 yılında 1 Mayıs, İstanbul ve Ankara’da iş bırakma ve mitinglerle kutlanır. 1923 yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi 1 Mayıs’ın Türkiye İşçileri Bayramı olmasını benimser.
Ara Güler, Yağ İskelesinde İş Bekleyen İşçiler, 1954
1. Türkiye İşçi Sınıfına Selam, Nazım Hikmet
Türkiye işçi sınıfına selâm!
Selâm yaratana!
Tohumların tohumuna, serpilip gelişene selâm!
Bütün yemişler dallarınızdadır.
Beklenen günler, güzel günlerimiz ellerinizdedir,
haklı günler, büyük günler,
gündüzlerinde sömürülmeyen, gecelerinde aç yatılmayan,
ekmek, gül ve hürriyet günleri.
Türkiye işçi sınıfına selâm!
Meydanlarda hasretimizi haykıranlara,
toprağa, kitaba, işe hasretimizi,
hasretimizi, ay yıldızı esir bayrağımıza.
Düşmanı yenecek işçi sınıfımıza selâm!
Paranın padişahlığını,
karanlığını yobazın
ve yabancının roketini yenecek işçi sınıfına selâm!
Türkiye işçi sınıfına selâm!
Selâm yaratana!
Ara Güler, Balıkpazarı, 1954
2. Parmaklığın Ötesinden, Rıfat Ilgaz
Göremedik sıkıntısız yaşandığını,
Rahatın şiirini yazamadık,
Ne kadar uzak
Heveslerimle içli dişli yaşamak,
Üzmek hastalıklı şiirlerle
Eşimi, dostumu;
Mezar taşları kadar, ölçülü
Beyitler düzmek boy boy.
İçliyimdir herkes kadar,
Düşündürür beni de şu gökyüzü,
Kuş cıvıltısı, nar çiçeği…
Geçtik bir kalem üzerinden.
Huyumdan ettiniz, Cibali Kızları,
Sekiz düğününden önce
Penceremin altından geçenler,
Saçları dağınık, gözleri uykulu,
Çoraba, tütüne gidenler,
Beni huyumdan ettiniz!
Yorgun gözlerinizdeki acıyı
Dert edindim kendime.
Saçlarını tezgahına yolduranları,
Sıtma gebesi tazeleri görmeseydim,
Boşuna harcayacaktım sevgimi.
Şimdi şu parmaklığın ötesinde kaldı
Bütün çalışanlar;
Teker teker sökülmüşüz toprağımızdan,
Havamızdan, suyumuzdan olmuşuz.
Yaşamaktayız aynı çatının altında
Daha mahzun, daha hesaplı.
Rahat günlerin işçisi olacaktık,
Rahat günlerin şairi:
Bir çift sözümüz vardı
Nar çiçeği, gül dalı üstüne,
Dudaklarımızda kaldı!
Ara Güler, Galata, Kalafat Yerinde İş Bekleyen Hamallar, 1958
3. Diyorum, Şükran Kurdakul
Durdum baktım, içlenmekse herkesler içleniyor
Durdum baktım, herkes ince, herkes kırık
Nöbet gecelerinde saatler sabahlamak bilmiyor
Ampul sönük, yürek garip, tavan basık
Beri yanda bir sıra iplik çıkar
Bir sıra iplik girer
Beri yanda ayakta durmamak ister artık
Bütün tezgâh başındakiler.
Durdum baktım, içlenmekse herkesler içleniyor
Bir diyorum, göz kapaklarına yazık
Bir diyorum diz kapaklarına
Düşüversem evimin sokaklarına bir
Bir diyorum Asiyemin sıtma iğnesi
Bir diyorum yoksulluğun buncası
Bir diyorum onca dokumanın parası
Elimize binde kaçı verilir
Durdum baktım, içlenmekse herkesler içleniyor
Ampul sönük, yürek garip, tavan basık
Hikâyeler gazetede aynen devam ediyor
Dinmemiş gözyaşları Ferdane teyzenin
Postacının çantasına merak boşuna
Radyolara boşuna kulak veriyor
Bir diyorum, göz kapaklarına yazık
Bir diyorum Asiyemin sıtma iğnesi
Bir diyorum yoksulluğun buncası
Diyorum yetmeli artık.
Ara Güler, Tahtakale, 1956
4. Yalnız Değiliz, Ahmed Arif
Çukurovam,
Kundağımız, kefen bezimiz
Kanı esmer, yüzü ak.
Sıcağında sabır taşları çatlar,
Çatlamaz ırgadın yüreği.
Dilerse buluttan ak,
Köpükten yumuşak verir pamuğu.
Külhan, kavgacıdır delikanlısı,
Ünlü mahpusanelerinde Anadolumun
En çok Çukurovalılar mahpustur,
Dostuna yarasını gösterir gibi,
Bir salkım söğüde su verir gibi,
Öyle içten
Öyle derin,
Türkü söylemek, küfretmek,
Çukurova yiğidine mahsustur…
Tütünü bilir misin?
“Kız saçı” demiş zeybekler,
Su içmez her damardan,
Yerini kolay beğenmez,
Üşür
Naz eder,
Darılır
İki parmak arasında kıyılmış,
Bir parçası var kalbimin
İncecik, ak kağıtlara sarılır,
Dar vakit yanar da verir kendini.
Dostun susan dudağına…
Sokaklardan,
Kıyılardan,
Gök mavisinden,
Ekmeğinden,
Canevinden ayrı düşmeye
Yani bütün hasretlerin kahrına
Ve zehrine çaresiz kalmaların,
İlk nefesi Hızır gibi yetişir
Cibalide sarılan cıgaranın…
Tütün isçileri yoksul,
Tütün işçileri yorgun,
Ama yiğit
Pırıl pırıl namuslu.
Namı gitmiş deryaların ardına
Vatanımın bir umudu.
Ara Güler, Vefa, 1959
5. Yerlerimiz, Hasan Hüseyin Korkmazgil
ben işçi çocuğuyum evladım
demiryolu atölyesi işçilerinden
emekli Şükrü’nün oğluyum
ekmekle doydu karnım
ekmekle avutuldum
ekmekle korkutuldum
sen sofraya havyar da koysan kuzu kızartması da
önce ekmeğe varır elim
çilemin adı benim
ekmek kavgası
hiçbir şey istemedim şu dünyadan kendim için
ne köşk ne araba ne para
tükürmüşsem içine
senin tapındığın o sıfatların
satıyorsam emeğimi yok pahasına
ben işçi çocuğuyum evladım
benim davam başka dava
Ara Güler, 1969
6. İthaf, Cahit Irgat
Biz insanlar
Bir avucun
Beş parmağı kaçar kardeş
Boyun eğmiş, razı olmuş
Gömülmüşüz çamuruna alın terinin
Mayasına hamuruna kara ekmeğin.
Fabrika bacaları çatlayacak hırsından
Sefaletler, felaketler ve kötü niyet
Her gün götürüyor içimizden birini
Şu fabrika, şu vapur, lokomotif düdüğü
Şarkısını tekrarlıyor ezilmişler şehrinin.
Ara Güler, Unkapanı Köprüsü’nde Gemiden Kömür Taşıyanlar, 1956
7. Alıcı Kuş, Arif Damar
Vurur düşlerine ozanın
Güneş kızgınlığından birkaç ağustos
Birkaç ağaç
Yüksek ormanlar kuytusundan
Kardeşliğin alıcı kuşu
Kalkar konar
Köylü
Biçer ayrık otlarını ayırır başaklardan
Kalkar konar
Kardeşliğin alıcı kuşu
İşçi
Tutar ucundan en acar biçimlerin
Sürer
Bin başıboş atı bin cehennemi birden
Kardeşliğin alıcı kuşu
Kalkar konar
Duran el
Gitmeyen ayak
Bir göz ki
Arkasında bir ölü gözü
Bir ses ki
Arkasında bir ölü sesi
Döner durur
Kardeşliğin alıcı kuşu
Kalkar konar
Bir açık yürekten bir ötekine
Bir bugüne bir yarına
Alıcı kuşu kardeşliğin
Ara Güler, Çelik İşçisi, 1988
8. Harç Çeken İşçiler, Oktay Rifat Horozcu
Harcını çekiyorlardı yapının,
kara bir don, belden yukarısı çıplak.
Yıldızlarını çekiyorlardı evin omuzlarında,
pencereden görünecek dallarını, komşunun yarısını,
ağaçların arasında kaybolan yolunu,
durulacak yerlerini çekiyorlardı, bütün o noktaları,
Ara Güler, Ergani, 1954
9. İşçi Marşı, Can Yücel
Hava döndü işçiden işçiden esiyor yel
Dumanı dağıtacak yıldız-poyraz başladı
Bahar yakın demek ki mevsim böyle kışladı
Bu fırtına yarınki sütlimanlara bedel
Hava döndü işçiden, işçiden esiyor yel
Tekliyor işte çağın çarkına okuyan çark
Ve durdu muydu birgün bu kör, avara kasnak
Bir zincir yitirenler bir dünya kazanacak
Sen de o dünyadansın sınıfın bil safa gel
Hava döndü işçiden, işçiden esiyor yel
Köylükler uykusunda döndü dönüyor sola
Güne bakıyor bebek büyüyen yumruğuyla
Başaklar gövderdi bak başkoydular bu yola
Şaltere uzanıyor allaha açılmış el
Hava döndü işçiden, işçiden esiyor yel
Ara Güler, Öğle Molasında Yelkenci Han’da Onarım İskelesinde Yemek Yiyen İşçiler, 1986
10. Bir Toprak İşçisine, Ahmet Kutsi Tecer
Sen omuzunda yorgan, elinde torban,
Sen mevsim işçisi, büyük gezginci,,
doğduğundan beri sen, anan, baban,
Orakçı, çapacı, ırgat, ekinci,
Sen, anan ve baban… Siz topraksızlar,
Sizi ben tanırım uzun yollardan.
Sizi ey yığın yığın büyük yalnızlar,
Sizi de yaratmış bizi yaradan.
Ekip biçtiğiniz toprak sizindir,
Sizindir zorluğu, derdi, mihneti.
Sizin çektiğiniz derde dar gelir,
Tanrının ambarı olsa cenneti.
Ve cennet, dünyanın kurulduğundan
Beridir Tanrı’nın düşüncesidir.
Sen sabrını yere çaldığın zaman
Bu güzel hülyadan Tanrı ürperir.
Siz ey yığın yığın büyük yalnızlar,
Sizi de yaratmış bizi yaradan.
Ey mevsim işçisi, ey topraksızlar,
Sizin toprağınız size bu vatan.
Ara Güler, Kahramanmaraş Çocuk İşçiler, 1956
11. Yüz Karası Değil, Kömür Karası, Orhan Veli Kanık
Güneşli bir günde
Masmavi göreceğiz Karadeniz’i
Balkaya’dan Karpuz’a kadar.
Karış karış biliriz bu şehri;
EKİ’nin çiçekli bahçeleri,
Rıhtıma kömür taşıyan vagonlarıyla;
Paydos saatlerinde yollara dökülen,
Soluk benizli insanlarıyla.
Siyah akar Zonguldak’ın deresi
Yüz karası değil, kömür karası
Böyle kazanılır ekmek parası
Ara Güler, Adana’da Pamuk İşçileri, 1968
12. Taş Kesilen İşçi, Fazıl Hüsnü Dağlarca
Taş kesilmişti açlığından işçinin biri
Evine doğru yürürken
Sağ elinde aylığı vardı çil çil
Sol elinde anası, karısı, dört çocuk
Gelen geçen:
İşverene yanıt dediler.
Kaynak
Gelenekten Geleceğe 1 Mayıs, 1 Mayıs İşçi ve Emekçinin Bayramı