Kanadalı medya teorisyeni Marshall McLuhan “20.yüzyılın en büyük medya teorisyeni”, “bilgi çağı gurusu”, “elektronik çağın kâhini”, “medya ekolojisti”, “siber uzayın babası” gibi yakıştırmalarla anılmaktadır. İnternetin hatta facebook’un ortaya çıkacağını 1960’larda yazdığı çalışmalarda haber verdiği düşünülürse bu yakıştırmaların isabetli olduğu söylenebilir.
Herbert Marshall McLuhan, 21 Haziran 1911 yılında Kanada’da dünyaya gelir. Babası sigorta satıcısı ve annesi aktris olan McLuhan, annesi Elsie Naomi’nin hitabet sanatına duyduğu ilginin etkisi altında büyür. Şiire büyük ilgi duyan Marshall McLuhan, üniversiteye girmeden önce birçok şiiri ezbere öğrenir. Bu şiir sevgisi onun çalışmalarına ve yapıtlarına da yansır. McLuhan şiirin etkisiyle kitaplarında ve çalışmalarında söz oyunlarına çok sık olarak başvurur. 1928 yılında Manitoba Üniversitesi’nde mühendislik okumaya başlar, aynı üniversitede İngilizce ve felsefe üzerine yüksek lisans yapar. Bu okulu bitirdikten sonra 1935 yılında Cambridge Üniversitesi’nde edebiyat üzerine doktora yapmaya başlar.
McLuhan, annesi ve kardeşiyle
Cambridge Üniversitesi’de okurken mezhebi Protestanlığı değiştirerek, Katolik mezhebine geçer. Bütün yaşamı boyunca Katolik kilisesinin sadık bir üyesi ve dindar bir kişi olur. Cambridge Üniversitesi’nde 1944 yılında doktorasını tamamladıktan sonra Amerika Birleşik Devletleri’ndeki çeşitli üniversitelerde görev alır. 1946 yılında Toronto Üniversitesi’ne geçer. Bir yıl New York kentindeki Fordham Üniversitesi’ndeki çalışmaları dışında, Marshall McLuhan bütün akademik kariyeri boyunca Toronto Üniversitesi’nde görev yapmayı sürdürür.
1950’li yıllarda Toronto Üniversitesi’nde Antropolog Edmund Caıpenter ile tanışır ve iki bilim adamı daha sonra kısa ömürlü olan “Explorations” adlı bir gazete çıkarmaya başlar. Bu dönemde McLuhan disiplinler arası bilimler konusunda araştırmalar yapar. McLuhan’ın, Explorations için iletişim konusunda yaptığı araştırmalar diğer bütün çalışmaları için birer veri haline gelir.
McLuhan’ın 1951 yılında en önemli ilk eseri olan Mekanik Gelin: Sanayi İnsanının Faktörü’nü yayımlar. Bu kitabında modem popüler kültüre medya ürünleri ve reklamlardan alınan metin ve resimlerle bir eleştiri yöneltir. Kitabında görsel tüketim yönelimli toplumda, kadının erkekler gibi türdeşleşmiş, bölünmüş, uzmanlaşmış olmadığını ele alır. 1929’a gelindiğinde Marshall McLuhan’a göre kadın, sinemalar ve fotoğraflı reklamlar aracılığıyla türdeşleşmiştir. Ancak kadının üzerinde yalnızca matbaa, bir örnekliğe, yinelenebilirliğe ve uzmanlaşmaya indirgeyecek kadar güçlü bir etki yapmamıştır.
Marshall McLuhan, Cambridge Üniversitesi’nde
1955 yılında eşi Corinne McLuhan ve William Hagon, Corinne Hagon ve Murray Paulin isimli üç arkadaşı ile birlikte Idea Consultants isimli bir danışma şirketi kurar. Bu şirketin hedefi reklam firmaları başta olmak üzere iletişim sektörüne yeni fikirler pazarlamaktır. Ne var ki şirket hiçbir başarı elden edemeden iki yıl içerisinde kapanır.
1960’lı yılların ortasına gelindiğinde Explorations adlı gazetesi yayın hayatına son noktayı koyar. McLuhan, 1963 yılında tüm çalışmaları için bir kale haline gelecek olan Kültür ve Teknoloji Merkezi’ni açar. McLuhan, Toronto Üniversitesi bünyesinde kurulan bu merkezde çalışmalarını elektronik teknolojisi üzerinde yoğunlaştırır.
Marshall McLuhan’ın ikinci en önemli eseri 1962 yılında yayımlanan Gutenberg Galaksisi’dir. Yeni eserlerine ışık tutacak olan bu kitapta, basılı eserin insan iletişimindeki ve algılayışındaki etkilerini inceler. O, kitabında fonetik alfabenin ve tipografinin Batı kültürüne ve değerlerine şekil veren ilk güç olduğunu savunur. McLuhan Gutenberg Galaksisi kitabıyla Genel Vali (Govemor General Award) Ödülü’ne layık görülür.
“Yazarlar ve okuyucular bakış açılarını basımcılığın başlamasından bir süre sonra keşfettiler. Daha önce, Milton’ın nasıl şiire görsel perspektifi sokan ilk kişi olduğu ve onun yapıtının kabul görmek için nasıl on sekizinci yüzyıla kadar beklemek zorunda kaldığına işaret etmiştik. Çünkü görsel perspektif dünyası, birleşik ve türdeş uzayın bir dünyasıdır. Böyle bir dünya, seslendirilen sözcüklerin rezonans meydana getiren çeşitliliğine yabancıdır. Bu yüzden dil, Gutenberg teknolojisinin görsel mantığını kabul eden son ve elektrik çağında geri seken ilk sanat olmuştur.“(Gutenberg Galaksisi)
Annesi aracılığıyla tanıştığı öğretmen ve oyuncu adayı Corinne Lewis ile 1939 yılında evlenir, 6 çocukları dünyaya gelir.
1964 yılında McLuhan yankı uyandıran Medyayı Anlamak: İnsanın Uzantıları adlı eserini yayımlar. İletişim uzmanları bu kitabın McLuhan için şöhrete giden bir bilet olduğunu söyler. İki bölüme ayrılan kitabın ilk bölümünde McLuhan, genel kuramsal çalışmaları üzerinde durur; kitabının ikinci bölümünde ise medya üzerine araştırmalara yer verir. McLuhan’a göre medyanın geniş bir anlamı vardır. Onun için saat, kıyafet, silah ve oyun da birer medyaydı. McLuhan kitabında herhangi bir topluma yeni medyanın girmesi sonucu oluşan dönüşümleri inceler.
“…yeni bir siyaset biçimi doğuyor ve biz, birçok yönden bunun farkında değiliz. Oturma odamız, oylama kabinine dönüşüyor Televizyon aracılığıyla özgürlük yürüyüşlerine, savaşlara, devrimlere, kirliliğe ve diğer olaylara dâhil olmamız her şeyi değiştiriyor.”
“Bilgi, tepemizden aşağıya ansızın ve sürekli olarak yağıyor. Biz bilgi edinmeye devam ederken, yeni bilgi eskisinin yerini hızla almayı sürdürüyor. Elektronik yapılı dünyamız bizi veri sınıflandırmasından anlamsal ağa geçmeye zorluyor. Anlık iletişim, çevre ve deneyim faktörlerinin hepsinin bir arada ve aktif bir etkileşim hâlinde var olmasını sağladığı için, bizim adım adım ilerlememiz artık mümkün değil.” (Medyayı Anlamak)
Marshall McLuhan
1967 yılında yayımladığı Araç Mesajdır (The Medium is the Message) kitabıyla bir anda büyük bir üne kavuşur. McLuhan bu kitabında ana düşüncelerini fotografik bir metafor kullanarak harmanlar. McLuhan kitabında teknolojik araçların, medyanın bedenlerimiz ya da zihnimizin bir uzantısı olduğunu anlatır. Giysiler tenin, konutlar bedenin ısı kontrol mekanizmasının bir uzantısıdır. Bisiklet, araba vs. ayağın bir uzantısıdır. Bilgisayarlar, merkezi sinir sisteminin bir uzantısıdır.
McLuhan’a göre iletişim araçları (medya) ikili olarak çalışır. Bir araç bir diğerinin varlığının kanıtıdır. Telgraf basılı metini, basılı metin yazıyı, yazı ise konuşmayı kapsar. Bu bağlamda kapsam dâhilindeki araç, onu kapsayan aracın mesajıdır. İçerik ya da enformasyon, aracın kendisinden daha az önemlidir. Bu fikir Araç Mesajdır’ın temelini oluşturur. Fakat McLuhan iletişim araçlarının ikili düzenine istisna oluşturan iki örnek verir. Konuşma yazmanın içeriğidir. Konuşma ise düşünceyi kapsar. Fakat medya zinciri burada son bulur, çünkü düşünce sözel değildir ve soyuttur.
McLuhan eşi ve çocuklarıyla
1967 yılında NBC televizyonu bir saat boyunca yaptığı yayınla Marshall McLuhan’ın ününü daha da artırır. İletişim uzmanlarına göre McLuhan popüler kültürün prensi haline gelir. McLuhan’ın ünü o kadar çok yayılır ki; Playboy Dergisi bile onunla röportaj yaparak bunu sayfalarına taşır. Laugh-In adlı televizyon komedi dizisinde bile bir kez sahne alır ve Woody Allen’ın “Annie Hall” adlı filminde de rol alarak ününü artırır.
1968 yılında Quentin Fiore ve Jerome Agel ile birlikte yazdığı Global Köy’de (War and Peace in the Global Village) McLuhan medya ve şiddet arasındaki ilişkileri ele alır. Kitabın özü, günümüzde teknolojiyi kullananların, dünyayı kavramakta yararlanılan, birbirinden çok farklı iki yol arasında sıkışmış oldukları tartışmasıdır.
“Gezegenin çevresindeki elektronik kuşak, evsizlerin ve açlıktan ölenlerin feci durumlarını günlük olarak dramatize edecek ve okuryazarlığın nesnel, nicel konumu her yerde saldırıya uğrayacaktır. Son yirmi yıl içinde Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü, Afrika ve Ortadoğu’da özgür radyo istasyonlarının kurulmasını sağladığında bu, söz konusu bölgelerdeki okuma ve yazma kurumlarını sarstı. 3 yüzyıldan beri beyaz misyonerler, Batı alfabesiyle bütün bu ülkeleri kabilecilikten uzaklaştırmak için didiniyorlardı. Bir kuşaktan kısa bir sürede radyo (ve daha sonra TV), kabilenin işitsel temelini tekrar devreye soktu.“ (Global Köy)
Annie Hall Filmi Woody Allen, McLuhan, 1977
Marshall McLuhan’ın düşünceleri üzerinde öğretmeni Kanadalı ekonomist ve iletişim tarihçisi Harold Innis’in büyük etkisi olmuştur. McLuhan, Toronto Üniversitesi’nde aynı fakültede çalıştığı Harold Innis’in düşüncelerinden çokça etkilenmesine rağmen McLuhan ve lnnis çok az yüz yüze görüşmüşlerdir.
McLuhan’ın kuramına ışık tutan sözleri sıralarsak:
• Küresel bir köyde yaşıyoruz ve sayımız durmadan artıyor.
• Aslında insanlar gazete okumuyorlar her sabah sıcak bir banyoya dalar gibi onların içine dalıyorlar.
• Büyük olmanın en hoş yanlarından biri, küçük düşünme lüksüne sahip olmaktır.
• Yarın bizim daimi adresimizdir.
•Araç mesajdır.
• Kullanıcı içeriğin ta kendisidir.
• Televizyon her an öğretmektedir. Televizyon bütün okullardan ve bütün yüksek öğretim kurumlarından daha çok eğitim verir.
• Teknolojiler yalnızca insanların kullandığı icatlar değildir, insanları yeniden icat eden araçlardır.
• Anadil propagandadır.
Marshall McLuhan
Marshall McLuhan’ın Çalışmalarına Işık Tutan Düşünce Ve Kuramlar
1. Araç Mesajdır: Marshall McLuhan’ın “Araç Mesajdır” sözü en çok tartışılan kuramlarından birisidir. Birçok kimse teknolojinin, yani aracın doğuştan iyi ya da kötü olmadığı görüşündedir. Aracın değeri nasıl kullanıldıklarıyla biçimlenir. McLuhan ise bu görüşün tam zıttını düşünür. Ona göre aracın gerçek içeriği kendisidir. Araç insanın uzantısıdır. Bu uzantı akla gelen her şeyi kapsar. Konuşulan ve yazılı sözcük, giysi, ev, para, basın, yol, araba, tekerlek, uçak, fotoğraf, telgraf, daktilo, telefon, sinema, radyo, televizyon. Yani McLuhan’ın ünlü sözüyle araç mesajdır.
Kısacası Marshall McLuhan, iletişimde aracın aslan payına sahip olduğunu düşünmektedir. McLuhan, aracın vücut ve beyni bilinçsizce etkilediğini söylemektedir. Buna karşın mesaj bilinçli beyin üzerinde etkilidir. Marshall McLuhan bir aracın içeriğinin daima bir başka araç olduğunu belirtmektedir. Mesela yazmanın içeriği konuşmadır, el yazması da basımın içeriğidir.
2. Global Köy: McLuhan çalışmalarında kitle iletişim araçlarının, baskı makinesinden başlayarak radyo ve özellikle de televizyonun, toplum üzerine etkilerini incelemiş ve elektronik iletişim araçlarının kültürü yaygınlaştırarak dünyayı “küresel bir köye” dönüştüreceklerini öne sürmüştür. Marshall McLuhan’a göre telgrafın icadıyla insanlar elektronik çağa adım atmışlar ve teknoloji sayesinde iletişimle insanların yeniden dokunma ve duyma duyulan ön plana çıkmıştır. Bunun sonucunda bireysellik kültürümüzden ayrılmış ve Global Köy oluşmuştur.” McLuhan’a göre matbaanın bulunmasıyla birlikte kitap taşınabilir hale gelmiş, böylece el yazması kültüründe olduğu gibi kitaplar toplu halde okunmamaya başlanmıştır. İnsanlar bireysel olarak sessizce kitapları okumaya yönelmiştir. Bunun sonucunda bireysellik ön plana çıkmış ve insanlar birbirinden kopmuştur. İnsanlar arasındaki iletişim zayıflamıştır. Oysa elektronik çağda bunun tam tersi gerçekleşmektedir. Ancak, insanların aynı marka kıyafetler giydiği, aynı marka sigara ve içecekler içtiği bir çağda yaşıyoruz. McLuhan’ın söylediği Global Köy bugün İnternet ve web sayesinde ruh buluyor.
McLuhan öğrencileriyle
3. Teknoloji İnsanın Uzantısıdır: McLuhan’a göre bütün medya insan duygularının ve güçlerinin uzantısıdır. Medyayı Anlamak kitabında bu konu üzerinde durur. Global elektronik ağı bizim sinir sistemimizin bir uzantısı olarak görür. Sinir sistemi bütün deneyimlerimizin birleştirilmiş bir halidir ve global network de buna benzer. Ayrıca İnternet ve web’in çalışma sistemi beynimize çok benzemektedir.
Marshall McLuhan insanın düşüncesinin ve organlarının bir uzantısı olarak yeni buluşlar yaptığım söylemektedir. Mesela toprak kazmak için icat edilen kürek insanın elinin ve ayağının uzantısıdır. Mikroskop ve teleskop da insanın gözünün uzantısıdır. Otomobil de insanın ayağının uzantısıdır. İnsanlar otomobilleri sayesinde gidecekleri yere daha az efor sarf ederek ve daha hızlı giderler. Ama aynı zamanda yeni bir teknoloji hali hazırdaki teknolojileri ya tamamen ortadan kaldırır ya da geliştirir. Mesela ateşli silahın bulunmasıyla okçuluk yeteneği ortadan kalkmıştır. Silahlar sayesinde okçuluk eskimiştir. Otomobilin icat edilmesi de yürüme kültürünü ortadan kaldırmış ve bunun sonucunda kentler ve ülkeler otomobile uygun olarak gelişme göstermişlerdir. Telefon sesin uzantısıdır. Ancak telefon insanların mektup yazma alışkanlıklarını yok etmiştir. Marshall McLuhan genellikle insanların, yeni icatların ve teknolojilerin getirdiği iyi yönlü yeniliklerle ilgilendiklerine dikkat çeker.
Marshall McLuhan
4. İnsanlık Tarihi Bölümlenmesi: Marshall McLuhan insanlık tarihini dört önemli döneme ayırmıştır. Bu dönemlerden diğerine geçiş iletişimin toplum üzerinde büyük değişikliğe yol açan modelleridir. Bu dönemler şöyle sıralanır: Kabile Çağı, Edebiyat Çağı, Basım Çağı, Elektronik Çağı.
Kabile çağını değiştirecek olan buluş fonetik alfabedir. Bu ilk insanlar için duyma en önemli duyularıydı. Alfabenin bulunmasıyla, edebiyat çağma geçilmiştir. İnsanlar bu dönemde kulakları kadar gözlerini de kullanmaya zorlanmıştır. McLuhan’a göre fonetik alfabenin bulunmasıyla matematik, bilim ve felsefe bilim dallan ortaya çıkmıştır. Ancak bu edebiyat çağı, basım teknolojisinin ortaya çıkışıyla yok olmuştur.
Gutenberg buluşuyla toplumu basılı çağa taşınır ve böylece görsel bağımlılık daha yaygınlaşır. İnsanlar kelimeleri ilk kez yazılı olarak görmüşler ve yazılı kelimelerin anlamları tamamen değişmiştir. O dönemde düşüncelerin basılabilmesiyle dünya çapındaki bütün görüş ve fikirlere şekil verilmiştir. McLuhan’a göre telgrafın icat edilmesiyle insanlar büyük bir değişim geçirerek elektronik çağa geçmişlerdir. McLuhan, basılı kitapla oluşan bireyselliğin Global Köyde yeniden ortadan kalktığını düşünmektedir. Telgrafla başlayan yeni süreç bireysel ve toplumsal bilinçliliği ortaya koymuştur. Biz şimdi enformasyon ve iletişim döneminde yaşıyoruz. Elektronik medyada bütün insanların katılımı söz konusudur. McLuhan televizyonun aynı anda büyük bir hızla insanları bütün ortam ve zamanlara götürdüğüne dikkat çekmektedir.
Marshall McLuhan
5. Teknolojik Determinizm Kuramı: İletişim uzmanlarına göre iletişim kuramı olarak teknolojik determinizme Marshall McLuhan şekil vermiştir. Bu kuramın arkasında yatan temel düşünce insanların iletişiminin insanların varoluşlarını şekillendirdiğidir. McLuhan’a göre kültürümüz nasıl iletişim kurduğumuza bağlı olarak şekillenir.
İletişim modelindeki değişim insan yaşamına şekil verir. Marshall McLuhan’a göre biz ilk başta aletlerimize şekil veririz ve daha sonra aletlerimiz bize şekil verir. Teknolojik detenninizm geçmişte ve şimdi neler olduğunun anlatılmasına yardımcı olur. Ancak Ona göre teknolojik determinizm gelecekle ilgili öngörüde bulunmaz. Böyle bir kuramın test edilmesi de hemen hemen olanaksızdır. Mesela alfabenin insanlar üzerindeki etkisini ilk alfabeyi bulan insanların tarihlerini yazma olanakları olmadığı için tam olarak değerlendiremeyiz. Bu kuramla insanların dünyaya bakışını değiştireceği sonucuna varılabilir.
Marshall McLuhan, Louis Leprince-Ringuet, 1974
Marshall McLuhan yoğun eleştiriler alır; bunun iki nedeni vardır: McLuhan’ın açıklamalarının klasik sosyal bilimcilerdeki kurumsal çalışma ciddiyetinden yoksun oluşu; klasik sosyal bilimcilerin bu özelliğinden yoksun oluşunun yanı sıra, dar kapsamlı kavramsallaştırmalarla sınırlı tutulmuş varsayımların sınanmasından yana olan amprik araştırmacıların yöntembilim anlayışına da katılmayışı ve hatta bunları küçümsemekte oluşu. Böylece peygamberlik öykünmesi içinde ettiği sözler bilimsel bir nitelik taşımaktan çok, kurulu düzenin yol açtığı çeşitli sorunların sisteme dokunmadan iyileştirilebileceğine, çözümlenebileceğine inananların, inanılmasını isteyenlerin ilgisini çeken sözler olarak kalmıştır. Yani McLuhan, varolan toplumsal sistem açısından da pratikte bir işe yaramayan, yanıltıcı yanları olan açıklamalarda bulunduğu gerekçesiyle yoğun eleştiri almıştır.
1969 yılında geçirdiği ağır beyin ameliyatı ardından, bir konferanstan diğerine koşan McLuhan Amerika’nın dört bir köşesine seyahatlerde bulunur. Bu yoğun çalışma temposu McLuhan’ın sağlığını olumsuz yönde etkilemekte, kısa bir süre içerisinde bu sefer beyne taze kan gönderen ana damarlardaki tıkanma dolayısıyla McLuhan yeni sağlık sorunları ile karşı karşıya kalır. Bu duruma rağmen 1972 yılında McLuhan ya televizyon aracılığıyla ya da konferanslar yoluyla insanların önüne çıkar ve konuşur. Hastaneden çıkar çıkmaz yeniden çalışmaya başlayan McLuhan hayatta iken yayımlanan son kitabı City as Classroom’u (Derslik Olarak Kent) Kathryn Hutchon ve oğlu Eric McLuhan ile birlikte kaleme alır. Son yıllarında özellikle beynin sol ve sağ yarıküreleri arasındaki farklar üzerine de çalışmaya başlayan McLuhan, 1979 yılının Eylül ayında felç geçirir; konuşma yetisini büyük oranda kaybeder. McLuhan yaklaşık on dört aylık bir hastalık döneminden sonra 31 Aralık 1980 yılında hayata veda eder.
McLuhan’ın ölümünün ardından yazarla ilgili çok sayıda kitap yayımlanır. Bunlardan en önemlileri; Philip Marchand ve Neil Postman’ın 1989 yılında yayımladığı “McLuhan: The Medium and The Messenger” ile 1979 yılında Gordon Terrence tarafından yayımlanan “McLuhan: Escape into Understanding”dir. Bu biyografiler McLuhan’ın eserlerine ve yaşamına ışık tutmaktadır. Yazarın yapıtlarında hem mühendislik eğitiminin teknolojiye eğilen yanı hem sanat ve edebiyatın anlatıma renk katan şiirimsi yaratıcılığını, hem de Katolik dininin totalciliğinin etkilerini buluruz.
Kaynak
McLuhan’ın Televizyon Teorisi, Kavram ve Kuramlarıyla Marshall Mcluhan’a Bakış: Günümüzün Egemen Medya Araçları Ekseninde Bir Değerlendirme, Dijital Çağda Marshall McLuhan’ı Yeniden Düşünmek: Bir Uzantı ve Ampütasyon olarak Yeni Medya Teknolojileri, McLuhan Kimdir?, M. McLuhan ve J. Baudrillard’ın Medya Kuramlarının Karşılaştırmalı Çözümlemesi , Kadife Karanlık; 21. Yüzyıl İletişim Çağım Aydınlatan Kuramcılar