Beyin bir portakala benzer, iç ve dış kısmı vardır. Dış kısmı portakalın kabuğu gibidir, buraya korteks (kabuk) adı verilir. Beynin dış kısmı olan korteks, frontal, temporal, pariyetal ve oksipital olmak üzere 4 loba ayrılır. İç kısmında ise bazal ganglionlar, talamus, hipotalamus ve limbik sistem vardır.
İnsan beyninde on binlerce işleyici devre (processing) vardır. Her devrenin kendi içinde bir modülü vardır ve kişiye özeldir. Parmak izine benzer. Tüm beyinler temel prensipler olarak aynıdır, fakat düşünce biçimi tamamen faklıdır. İnsan beyni, anne karnında gelişmeye başlayan bir organdır. Hamileliğin yaklaşık 20. ile 24. günü arasında ceninin beyni gelişmeye başlar. Döllenme aşamasındaki çevre şartları, annenin sodyum seviyesi, şeker seviyesi, solunan havadaki karbonmonoksit miktarı, beslendiği gıdaların kompozisyonu epigenetik değişikliklere yol açar.
Johan Swanepoel, Cosmic Intelligence
Gebelik esnasındaki şartlar da yine bebeğin beyin fonksiyonları açısından hayati önem arz eder. Mesela, anne karnında sigara dumanına maruz kalınmışsa, çocuğun genleri hayat boyu sigara içmiş bir kişinin genleri ile benzerlik gösterir ya da anne adayı hamile iken ağır bir grip geçirirse, iltihap genleri tetiklenir ve vücutta iltihap oluşur. Doğan çocuğun hayatı boyunca iltihap (inflamasyon) eğilimli ve sürekli grip olan bir kişinin metabolik özelliklerini taşıyan bir birey olma ihtimali yüksektir.
Johan Swanepoel, The Creative Brain
Beyin, kafatasının içerisindeki diğer dokulara nispeten yağ oranı yüksek bir dokudur, protein ve şeker ihtiva eder. Beyni diğer dokulardan ayıran en önemli fark, nöron adı verilen beyindeki sinir hücrelerinin formunun diğer hücre formlarından farklı olmasıdır. Vücuttaki diğer hücreler bir kutu şeklini andırırken, nöronlar dallı budaklıdır, bir ağaç gibidir. Nöronlar bu yapısı nedeniyle, ilgilenmeyi tercih ettiğiniz meşgalelere göre büyüyüp küçülebilir. Yani ilgi alanınız neyse, beyinde o alanın muhatabı olan bölge büyür.
Nöronlar arasında milyarlarca bağlantı yolu vardır. Bu yollara sinaps denir. Nöronlar arasında iletişim nörotransmitter denilen kimyasallar vasıtası ile olur. Kısa süreli anlık duygular nörotransmitterlerin artması, azalması ile olurken, karakterinizi belirleyen, sizi siz yapan karakteristik özellikler ise nörotransmitterlerin sebep olduğu protein sentezi ve nöronal ağ yapısı değişiklikleri ile olur.
Steve Gschmeissner, Brain Cancer Cells
Beynin Dış Kısmındaki Korteks (Kabuk) Lobları, Parçaları
Frontal Lob: Ön lob olarak bilinir. Konuşma merkezi (brocka), kasların hareket etmesini sağlayan merkez (gyrus precentralis), hareketleri planlama merkezi (premotor korteks), gözlerin hareketini kontrol eden merkez bu lobda bulunur. Ayrıca bu lobda bulunan ayna nöronları, öğrenmeyi sağlayan temel nöronlardır. Bu nöronlar karşıdaki kişi ne yapıyorsa aynısının beyinde tekrar edilmesini ve böylece öğrenme kalıplarının oluşmasını sağlar.
Frontol lobun hemen alnın arkasında bulunan en ön kısmına preforantal korteks denir. Prefrontal korteks insanı insan yapan bölgedir. Muhakeme, empati, karar verme, entelektüel davranıştan sorumludur ve hayvanlarda bulunmaz. Bu bölge neredeyse tüm psikiyatrik bozukluklarda en çok etkilenen bölgedir. Prefrontal korteks 3 kısımdan oluşur: orbitofrontal (haz algısı), ventromedial (hata tespit merkezi), dorsolateral (akıl, bilinç).
Alfred Pasieka, White Matter Fibres of the Human Brain
Pariyetal Lob: Yan lob olarak bilinir. Bu lobda dokunma duyusunu alma (gyrus postcentralis), 3 boyutlu tasarım ve planlama, okuma-yazma merkezi bulunur.
Temporal Lob: Şakak lobu olarak bilinir. Hafıza merkezi (hipokampus), heyecanlanma ve korku-kaygı merkezi (amigdala), kokuların hatırlanmasını sağlayan merkez (entorinal) bulunur. Ayrıca koku duyusu bu lob tarafından alınır.
Oksital Lob: Arka lob olarak bilinir. Görmeyi sağlayan merkezdir. Burada renkli görme ve derinlik algısı oluşur.
Beynin İç Kısmındaki Parçalar
Talamus: Vücuttan gelen tüm duyular (ağrı, kaşınma, dokunma vb.) önce talamusa gelir, ardından duyunun algılandığı esas bölge olan pariyetal loba giderler. Talamus, vücuttan gelen duyuları filtre eder ve ayrıştırır. Yani gereksiz duyuları siler. Örneğin aynı anda etrafınızdaki tüm sesleri duymazsınız, eğer yoğunlaşırsanız birisinin sesini duyarsınız.
Hipotalamus: Hipotalamus hayatta kalmanın temel davranışlarını yerine getirir. Acıkma (lateral bölge), doyma (ventromedial bölge), kalp atışının hızlanması (posterir ve lateral bölge) ve yavaşlaması (anterior ve medial bölge), tansiyonun azalması ve artması, vücut sıcaklığının düzenlenmesi (preoptik bölge), kadın erkek cinsiyetine ait davranışların düzenlenmesi (preoptik/INAH bölgesi) buradaki nöronlarla yapılır.
Epifiz: Pineal bez olarak da bilinir. Karanlıkta devreye giren melatonin hormonu burada yapılır. Uykunun başlamasını sağlayan hormonlardan biridir. Diğer yandan kanserin oluşumunu engelleyen bir özelliği vardır. Bağışıklık sistemini düzenler. Görme engelli kişilerde daha fazla melatonin salınımı olduğundan, bu kişilerde kanser olma riski normal kişilere göre yarı yarıya azdır.
Allan Swart, Left Brain Right Brain
Bazal Ganglionlar: Bazal ganglionların temel görevi, hareketlerin koordineli olarak yapılmasıdır. Özellikle ardışık ve çok hızlıca yapılması gereken hareketlerin ifa edilmesinde görev alır. Örneğin koşma, alkışlama, yüz mimik hareketleri, imza atma, piyano çalma vb. En sık görülen bazal ganglion hastalığı parkinsondur.
Limbik Sistem: Bu sistem, animal brain olarak da adlandırılır. Hayvan beyni ile ortak noktamızdır. Daha çok duygularımızın oluşumunu sağlar. Nefret, hiddet, mutluluk, sevgi, kızgınlık, saldırganlık gibi davranışları oluşturur. Hayvanın temel içgüdüleri buradadır. Bir hayvan dışardan tehdit algılamasıyla, kızıp cevap vermesi (saldırganlık, ısırma) limbik sistemle olur. Limbik sistemin yaptığı tüm davranışlar temel olarak dopamin kökenlidir. Dopamin, hareketin ardışık (dövüşürken sürekli yumruk atma vb.) yapılmasına neden olurken, bir yandan da bu davranıştan zevk alınmasını sağlar.
Limbik sistem prefrontal bölgede bulunan haz merkezi (orbitoftontal) ile bağlantı halindedir. Bu bağlantı limbik sistemde oluşan hazzın bilinç seviyesine ulaşmasını sağlar. Bu bağlantılar, prefrontal bölgede oluşan entellektüel hareketlerden de limbik sistemi haberdar eder. Böylece keman çalmak, müzik dinlemek, bilimsel aktivitede de bulunmak, sınavlarda başarılı olmak gibi durumlarda da limbik sistemin haz alması sağlanır. Limbik sistemin accumbens parçası hazzın oluştuğu temel birimdir. Bağımlılık yapan sigara, kumar gibi alışkanlıklar, dopamin denen nörotransmitteri arttırarak bağımlılık yapıcı ve zevk verici etki oluşturur.
Kaynak
Psikiyatrinin Kara Kitabı: Beyninizi Yakmaya Hazır Mısınız?, Oytun Erbaş
